91Èȱ¬

Y fi oedd y newyddiadurwr efo'r cyrch ym 1953, pan aeth Hillary a'i gyfaill Sherpa Tenzing Norgay i ben Mynydd Everest, y ddau ddyn cynta' i sefyll ar ben y byd. Pump o'r rhai fu ar y cyrch hwnnw sy'n dal yn fyw (yr ifenga' yn 80 oed, a'r hyna' yn 95) a chawsom hedfan i gyd i Auckland ar gost y Kiwis hael.

Roedd Ed ei hun (neu 'Syr Ed' fel y byddai pawb yn Seland Newydd yn ei alw) a chysylltiadau ers talwm â'n cwr ni o'r byd. O dafarn enwog y dringwyr ym Mhen y Gwryd, wrth droed yr Wyddfa y byddai o a'r lleill yn mynd i ymarfer at y cyrch, ac mi ddoi wedyn yn ddi-ffael i'r aduniad fyddai'n cael ei gynnal yno flwyddyn ar ôl blwyddyn. Roedd ei osgo heglog, hir yn ddigon cyfarwydd yn ein mynyddoedd, ac weithiau mi fyddai'n dringo'r Wyddfa efo Cymro lleol fu efo fo ar y cyrch enwog, y meddyg ymenydd Charles Evans, a ddaeth yn ddiweddarach, fel Syr Charles, yn bennaeth ar Brifysgol Bangor. Mae llawer crair sy'n dwyn Hillary i go' ym mar Pen y Gwryd, lle bu cymaint o Everestwyr yn yfed eu peintiau.

Felly, doedd Cymru ddim mor bell a hynny yn fy meddwl pa welais yr hen wron yn gorwedd o dan ei grwys yng Nghadeirlan Auckland, ac yn cael ei anrhydeddu, fel chydig iawn o neb o Seland Newydd o'i flaen, ag angladd gwladol seremonïol. Meddyliais wedyn, er mai un o'r ochr draw i'r byd oedd o, mor gartrefol y byddai wedi bod yn y gymdeithas wledig Gymraeg. Roedd o'n gwbwl ddiddosbarth, a heb orchest na rhodres. Yn hogyn, bu'n gweithio efo'i dad yn cadw cychod gwenyn; cafodd fagwraeth anghydffurfiol gadarn; bu'n llywio awyrennau môr yn yr ail Ryfel Byd; ac yn ystod y 50 mlynedd y bûm i yn ei nabod, ni welais mohono'n newid rhyw lawer.

Bu am sbel yn Llysgennad dros Seland Newydd yn India, roedd yn Farchog y Gardas yn Lloegr, bu'n cyfeillachu â brenhinoedd a phrif Weinidogion ar draws y byd. Ond cadwodd ei symylrwydd drwy'r cwbwl, a dynol iawn oedd ei gryfderau a'i ffaeleddau - roedd yn dad bedydd i'm mab Henry, ac, fel y cyfaddefodd ei hun, yn dad bedydd da i ddim!

Nid yn unig roeddwn yn hoff ohono, ond, fel un fydd yn ddigon dirmygus o enwogrwydd, roeddwn yn ei edmygu. Mi fuom efo'n gilydd ar daith ddarlithio yn yr Unol Daleithiau, a mwya'n y byd y gwelwn i'r dyn o dan haul enwogrwydd, mwya'n y byd yr edmygwn ei wyleidd-dra diffuant. Roedd yn gwbwl nodweddiadol ohono, a'i anturiaethau drosodd, iddo ymroi yn ei henaint i ymorol am y Sherpas, brodorion Mynydd Everest. Mi ddychwelodd gannoedd o weithiau i orchwylio adeiladu ysgolion ac ysbytai a ffyrdd. Roedd yn eilun gan y byd, ond y clod mwya' iddo ydi ei fod yn ddyn difalch a chlen.

Ydi hyn i gyd yn dwyn rhywun arall i go'? Lawer gwaith yn ystod yr angladd, bûm yn dychmygu Ed yn dod yn ffrindiau mawr yn y Nefoedd efo gwron arall oedd yn anad dim yn ddyn da, sef Ray Gravell. Y Sherpa, y Cymro, a'r Ciwi - dyna ichi dîm a hanner!
Jan Morris

(Yn 1953, yn ohebydd gyda phapur newydd Times, fe ddringodd yr awdur i 20,000 troedfedd. ar Everest a chyhoeddi i'r byd newyddion am lwyddiant yr ymgyrch. Mae'n awdur nifer fawr o lyfrau - rhai teithio yn bennaf, ond mae hefyd yn enwog am astudiaeth hanesyddol dair cyfrol o'r Ymerodraeth Brydeinig, Gol.)