"Wrth resynu fod yr adeilad hardd
a godwyd ym 1876 gan Thomas
Jones y Dolau a'i grefftwyr da yn
wag a'i ffenestri wedi'u byrddio
(oni ddylid fod wedi mynd ati i'w
ddiogelu?), mae'n dda cael manylu
ar hanes John Evans(1858-1933)
o Lanbryn-mair, yr ail brifathro
(1879-1892) ,y bu cryn ganmol ar
ei wasanaeth i'r ysgol a'r
gymuned.
Ddwy
fl ynedd yn 么l
cyhoeddodd fy
nghyfaill Ieuan
Davies (ei wreiddiau
yn y Borth), un o
weinidogion amlwg
yr Annibynwyr ei
hunangofi ant diddorol,
Trwy Lygaid Tymblwr - A
Gweinidog! sy'n cynnwys
dau lun o John Evans a
oedd yn frawd i'w hen nain.
Yn y llun cyntaf fe'i gwelir yn
fachgen yng nghwmni'i chwiorydd
Ann a Mary a Hannah y fam,a
faged yn Nhrefeglwys, yn eu cartref
yn Nh脨'n-Dd么l, Llanbryn-mair, nid
nepell o Hafod y Foel a Foel Fach lle
trigai fy hynafi aid i ddwy ganrif a
hanner yn 么l.
Tynnwyd yr ail lun fl ynyddoedd
yn ddiweddarach ac odano ceir
y llythrennau, M.A; F.L.S; H.M.I.;
ac Y.H.. Yn ei ymyl y mae llun o
ferch hynaf John Evans a'i wraig;
Elizabeth a aned yn Wandsworth,
Surrey, Frances Juan a anwyd
ym Mhen-y-garn ym 1881.
Hi
oedd Prifathrawes gyntaf Ysgol y
Merched, Cyfarthfa (Ysgoly Castell),
Merthyr Tudful, a phriododd yr
Athro Atkinson-Lee. Ymhen dwy
fl ynedd ganed chwaer iddi, Bessie a
fu farw cyn cyrraedd wyth oed yn
么l ei charreg fedd, yr un agosaf at
fedd fy nghyfaill Deulwyn Morgan
ym Mynwent y Garn.
Un o ddisgyblion John Evans yn
Ysgol Rhydypennau oedd yr Athro
William Jenkyn Jones (1867-1934),
un o blant Thomas Jones y Dolau
ac Ellen ei wraig, g脨r amlwg yng
Ngholeg Aberystwyth lle bu'n Athro
Athroniaeth am gyfnod hir.
Yn
ddiweddar cyflwynodd Ieuan gopi
imi o deyrnged yr
Athro i John Evans
adeg ei farw yng
Ngorffennaf 1933,
a dyma ambell
sylw ohoni: 'Dyn
anghyffredin
oedd ef, a
meddai ar alluoedd a
chymeriad a barai ei barchu a'i
hoffi ym mhob cylch y troai ynddo.
Wedi iddo ennill y lle blaenaf
yng Ngholeg y Normal Bangor,
apwyntiwyd ef pan oedd tuag un
ar hugain oed yn Brifathro arnom.
Llafuriodd yma am dair blynedd
ar ddeg gan adael ei 么l ar y plant a
phobl ieuanc yr ardal.
Heblaw dysgu pynciau arferol
ysgol yn y dydd, cynhaliai
ddosbarthiadau mewn
gwyddoniaeth yn yr hwyr, dan
nawdd Adran Gwyddoniaeth a
Chelfyddyd South Kensington...Y
syniad a roddai inni am lwyddiant
oedd diwyllio'r meddwl 芒
gwasanaeth.
Ymdrafferthai i greu
ynom gariad at bethau cain a
phrydferth, a gwn芒i hyn yn ffordd
Plato, trwy beri fod esiamplau
o'r pethau hyn ger ein bron yn
feunyddiol - darluniau, blodau,
planhigion ac ati.
Ffurfiodd
amgueddfa fechan yn yr ysgol
fl ynyddoedd cyn bod hynny'n
arferol...Yr oedd yn dra uchelgeisiol,
ac yn enghraifft nodedig o ddyn
wedi ei feddiannu gan 'ddwyfol
anesmwythyd' Ceir cofnod yn y
Llyfr Log am 18 Gorffennaf,1883,
gan John Evans yn dweud iddo
gyfl wyno 90 o'i lyfrau i'r ysgol i greu
math ar lyfrgell fenthyg.
'Cyfl awnodd ei holl swyddi -
ysgolfeistr, arholwr ysgolion, blaenor
eglwys - yn drwyadl, yn onest ac yn
ddisglair. Mewn un peth yr oedd
yn esiampl wych i fl aenoriaid drwy
ddal mai dyletswydd pennaf blaenor
oedd cynnal dwylo'r gweinidog'.Mae
mab y Dolau yn cyfeirio at eirda
Dewi Morgan i'w hen athro yn y
llyfryn a gyhoeddwyd ym 1933 i
ddathlu canmlwydd y Garn: 'Bu'n
arolygwr yr Ysgol Sul, a chredwn
mai ef oedd y cyntaf i gynnal
Cymdeithas Lenyddol (mae'n
parhau hyd heddiw) yma. Caniadau
Islwyn, ac Oriau'r Hwyr, Ceiriog oedd
y llyfrau a ddarllenid'.
Dyfynnir sylwadau eraill yn y
cofi ant rhagorol a luniodd un o
blant disglair y Garn, Nerys Ann
Jones i Dewi Morgan ym 1987:
'Mewn cyfarfod lleol a gynhaliwyd
i'w anrhydeddu ar ei fuddugoliaeth
yn Eisteddfod Genedlaethol
Pwllheli 1925 (ennill y gadair am ei
awdl 'Cantre'r Gwaelod'), dywedodd
Dewi mai'r ddau ddylanwad mawr
ar ei fywyd oedd John Evans a
T. Gwynn Jones.
Yn 么l Dewi ef
oedd yr athro ysgol gorau yn y
wlad. Dywedwyd amdano yn y
Cambrian News, 'A man of splendid
energy and unquestionable tact, he
taught the children in their native
tongue and thus brought them up'.
Roedd hyn yn eithriadol mewn
cyfnod pryd y gwgid ar yr arfer
o ddefnyddio'r Gymraeg mewn
ysgolion ....
Yn y cyfarfod llongyfarch ym
1925 soniodd John Evans sut y
cadwai lygad ar Ddewi ar 么l oriau
ysgol gan nad oedd Garn House (ei
gartref) nepell o'r ysgol, 'Plentyn
tawel ydoedd a digyffro. Yr oedd
yn feddylgar a ddim yn siaradwr
mawr. Darllenai lawer.
Meddai
ar allu pur arbennig i ddisgrifi o ac
yr oedd yn hoff o bethau cain'.Un
arall o ddisgyblion disglair John
Evans oedd J.J.Williams,Taigwynion,
llenor a bardd a enillodd ddwy
gadair Genedlaethol, Archdderwydd
a gweinidog eglwys fwyaf yr
Annibynwyr yn y Tabernacl,
Treforys, yr eglwys y bu Ieuan
Davies yn weinidog arni cyn
ymddeol.
Roedd J.J. yn ddeg
oed pan ddaeth John Evans
i'r ysgol a bu yno am bedair
blynedd cyn symud gyda'i deulu i
Benrhiw-ceibr.
'Yr oedd elfen gyfrin gref yn ei
natur', meddai Jenkyn Jones yn ei
deyrnged, 'a pharai hyn fod addoli
yn beth hawdd iddo er na chymerai
ran yn yr oedfaon'. 'Nid wyf wedi
arfer gweddio'n gyhoeddus, ond
byddaf yn aml yn gweddio wrth
drefnu'r ardd, neu rodio ynddi',
yw sylw John Evans.
Ychwanega
Jenkyn Jones: 'Pa weddio a allai fod
yn fwy real na hyn? Onid gweddi a
esgynnodd o ardd yw y ddwysaf a
dwyfolaf a gofnodir?'
Ym 1892 symudodd John Evans
i Ferthyr lle bu'n Arolygydd
Ysgolion, yn ddiacon yn Eglwys
Annibynnol Soar, ac yn weithgar
mewn sawl cymdeithas. Rhoes
Prifysgol Cymru y radd M.A;
iddo adeg ei ymddeoliad ym 1923.
Dychwelodd i Lanbryn-mair am
gyfnod a gweithredodd fel Ynad
Heddwch.
Dychwelodd i Ferthyr
pan oedd ei wraig yn wael ac yno y
bu yntau farw ar 11 Gorffennaf 1933
yn 75 oed, a'i gladdu ym mynwent
yr Hen Gapel, Llanbryn-mair .Os
oes gan ddisgynyddion rhai fu yn
yr ysgol yng nghyfnod John Evans
wybodaeth amdano cysylltwch 芒 mi."
Erthygl gan W J Edwards
听
