91Èȱ¬

Ceir hanes eu gwaith mewn pamffled diddorol 'An article on the Dyffryn Llynfi and Porthcawl Railway in Kenfig Hill' gan John Flint, trefnydd y prosiect, ac mae hanes y rheilffordd wedi ei gofnodi mewn llyfr gyhoeddwyd yn 1987 'D.L.P.R. The Story of a Railway and its background' gan Brynmor James.

Syniad gwreiddiol y 'Tramroaders' oedd cofnodi, ar ffurf lluniau, llwybr yr hen reilffordd dros yr 16 milltir o Borthcawl i Faesteg, ond tyfodd y prosiect. Cafwyd cynhorthwy gan y Fyddin Diriogaethol a ddefnyddiodd "Mine Detector" i chwilio am unrhyw ddarnau haearn oedd ar ôl. Dyna sut y cafwyd y darnau cyfan o reiliau sydd yn awr ar y cei ym Mhorthcawl ac yn Llyfrgell y Pîl. Yn eu hadroddiad gallwch synhwyro'r wefr pan ffeindiwyd y darn cyntaf o reilen gyfan 3'10" o hyd ac yn pwyso 50 pwys gerllaw Waun Bant, Mynydd Cynffig. Erbyn diwedd y prosiect casglwyd dros ddwy dunnell o ddarnau haearn bwrw ac maent yn awr, ynghyd â'r lluniau a dynnwyd, a chofnodion y prosiect, yn yr Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd.

Cyflwynwyd cais gerbron y Senedd ar y 10fed o Fehefin 1825 i sefydlu y D.L.P.R. Gwerthwyd siars am £100 yr un, a chodwyd £40,000 cyn dechrau'r gwaith. Yn ddiweddarach roedd hyd yn oed Benjamin Disraeli yn dal gwerth £3000 o siars yn y cwmni. Yn un o'i lythyrau mae Iolo Morganwg ar 26ain Medi 1851, yn annog ei fab Taliesin i geisio am swydd ar y dramffordd.

Dyma rai o'r rheolau oedd yn gynwysedig yn y ddeddf. Rhaid cael waliau 6 troedfedd o uchder bob ochor i'r dramffordd wedi eu gwneud o gerrig a mortar, gyda 15 llath rhwng y ddwy wal. Yn y mannau lle roedd dau drac, er mwyn i'r trênau basio ei gilydd, roedd y lled i fod yn 30 llath. Rhaid oedd cael dau lwybr, un i'r ceffylau yng nghanol y trac a'r llall wrth yr ochr i'r haliwr gerdded. Roedd y trac yn 4 troedfedd 6 modfedd o led.

Cafwyd trafferthion mawr ar y dechrau gyda'r rheiliau haearn bwrw yn torri dan bwysau'r cerbydau. Tynnwyd y cerbydau gan dri cheffyl, gyda'r haliwr yn eu harwain a bachgen yn gweithio fel breciwr. Y dull a ddefnyddiwyd i arafu'r trên ar fan serth oedd rhoi "sprag", baryn haearn neu bren yn yr olwyn fel ei bod yn cloi. Byddai'r olwyn yn sglefrio ar hyd y lein yn arafu'r cerbydau ond hefyd yn gwneud cryn niwed i'r rheilffordd.

Yn ôl y cofnodion mae'n debyg i'r rhan isaf o'r rheilffordd o Borthcawl i fyny gael ei gwblhau cyn y rhan uchaf o Faesteg i lawr. Cafwyd cyfreithiau lleol i ddiogelu'r trac e. e. Anyone damaging the track shall be subject to transportation for seven years. " The times for using the tramroad shall be - in summer from 4am to 9pm, in winter from 6am to 6pm.

Ar y dechrau, porthladd syml iawn oedd ym Mhorthcawl, a dioddefodd ar hyd ei oes o'r ffaith ei fod yn le peryglus iawn i fynd i fewn ac allan ohono ar dywydd garw, a chollwyd sawl llong a bywyd ar greigiau Tusker gerllaw.

Am weddill yr hanes, rhaid i chi ddarllen y llyfr a'r bamffled gofnodwyd uchod, ond diolch i'r "Tramroaders" am y gwaith clodwiw.

Cyfnod y D.L.P.R. oedd o 1825 - 1861. Yr adeg yma Merthyr oedd, canolfan gwaith haearn Ewrop, doedd, Porthcawl ddim yn bod ond yr oedd lle o'r enw Pwll Cawl. Rydych yng nghyfnod y tollbyrth a "Therfysgoedd Rebecca". Y ffordd orau i gario unrhyw beth i fyny'r cymoedd oedd ar gefn asyn. Felly bwriad rheolwyr oedd cael ffordd hwylus gael cynnyrch glo, calch a haearn cwm Llynfi i lawr at y môr.

Tom Price