91Èȱ¬

Ceir rhagymadrodd sy'n cyflwyno braslun o gefndir y traddodiad maith, a roes fod i'r Eisteddfod fel sefydliad sef o gyfnod Llangefni Gruffudd ap Cynan (c. 1055-1137) a Rhys ap Gruffydd (1132-97), ymlaen at Eisteddfod Fawr Caerfyrddin 1450 hyd at gyfnod Eisteddfodau Caerwys 1523 a 1567, ac yna ymlaen at Eisteddfod Machynlleth 1702 lle gwobrwywyd Siôn Pritchard Prys, prydydd o Fôn. Yn y man fe dynnwyd ef i mewn i gylch bywiog y Morrisiaid, gylch a gafodd ddylanwad grymus ar draddodiad barddol ein cenedl.

Eir ymlaen at Eisteddfodau'r Almanaciau yn y ddeunawfed ganrif ac at gyfnod llenyddol Llundain lle caed y Gymdeithas Cymraeg megis y Cymmrodorion a'r Gwyneddigion. Ar ôl cyrraedd 1800 daw Benjamin Jones (Prif Arwyddfardd Môn), Caergybi i'r amlwg, gŵr blaenllaw ynglŷn â hybu Eisteddfodau cynnar yr Ynys er ei fod yn Fedyddiwr selog. Yr offeiriaid llengar oedd prif hyrwyddwyr yr Eiseddfodau yn hanner cynta'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Brwydro yn erbyn yr Eisteddfod a wnai'r rhan fwyaf o Ymneilltuwyr y cyfnod hwn.

Yna dechreuir olrhain drachefn, gyda manyldeb, Eisteddfodau swyddogol Môn gan ddechrau ag Eisteddfod Mon 1815, ac Eisteddfod y Gwyneddigion, Llangefni 1816, cyn symud ymlaen i drafod cyfres o Eisteddfodau o bwys ym Môn, ddeuddeg ohonynt.

Dangosir beth oedd cynnwys a natur y farddoniaeth, rhyddiaith a cherddoriaeth a gynhyrchwyd yn yr Eisteddfodau hyn, a gorffennir drwy gloriannu'r cyfan o gyfnod Eisteddfodau'r tafarnau hyd at gyfnod mwy parchus y llwyfannau lle ceid cerddi a beirniadaethau mwy safonol a dysgedig. Rhestrir dros 130 o brif brydyddion a cherddorion Môn, sef y rheini a oedd wedi aros yn y Sir o 1800 hyd 1850. Cynhwysir dros 80 o luniau, llyfryddiaeth faith a mynegai llawn. Dyma gyfrol swmpus mewn Cymraeg cywir a graenus ac iddi 560 tudalen; cyfrol bwysig i garwyr llên ac Eisteddfodwyr, i'r ysgolhaig a'r darllenydd cyffredin.

Fe'i hargraffwyd gan Wasg Gomer, Llandysul ac fe'i cyhoeddir gan y Dr Meirion Llewelyn Williams, 5 Cae Braenar, Caergybi. Pris yn y siopau £19.95c.