91Èȱ¬

Nid yw' n ormodiaith i ddweud mai prin iawn oedd unrhyw fath o draddodiad Cerdd Dant yn siroedd y De Orllewin rhyw ddeg a thrigain mlynedd yn ôl ac mae Killa oedd yn bennaf gyfrifol am gyflwyno'r grefft i gylch eang.

Gwnaeth hynny mewn 3 ffordd: (i) ei ganu personol (ii) ei ddarlithoedd (iii) drwy hyfforddi plant a phobl ifainc.

1. Dechreuodd trwy ganu penillion ei hunan ac oherwydd prinder deunydd, bu' n rhaid iddo wneud llawer o ymchwil ar ei ben ei hun. Os bu gŵr erioed yn hunan-ddysgedig, Killa Jones oedd hwnnw. Cofiaf i Eddie Evans a minnau gael sgwrs hir gydag ef pan yn paratoi erthygl arno nôl yn 1983, gan fwynhau gwrando arno'n sôn am ei ymdrechion cynnar.

Dywedodd bod ganddo ddiddordeb mewn llenyddiaeth a cherddoriaeth yn gynnar iawn yn ei fywyd. Er bod ganddo lais cyfoethog, teimlai nad oedd yn Denor nac yn Fas a phenderfynodd arbrofi ar Gerdd Dant, oherwydd rhoddai'r grefft honno hawl iddo newid cywair i siwtio'i lais ei hun. Mae'n debyg mai yn Eisteddfod Llanboidy y cystadlodd gyntaf, pan oedd John Johns, Llanpumsaint (gynt o Blasybwci, Llanboidy) yn beirniadu. Er iddo wneud ymgais deg, ni chafodd y wobr oherwydd iddo dorri i o reolau pwysig Cerdd Dant trwy ddefnyddio papur.

Aeth ati o ddifrif wedi hynny gan ennill ei wobr gyntaf yng Nghefnpant, gyda'r Parch B.M.Davies (gynt o Ramoth) yn beirniadu. Ar hyd ei oes rhyw bump o weithiau y bu iddo golli mewn tros 90 o Eisteddfodau bach a mawr.

Manteisiodd ar bob cyfle i ddysgu'r grefft gan fynychu nifer fawr ddarlithiau gan arbenigwyr. Diddorol sylwi mai'r un gyntaf oedd gan y Parch. Gwyndaf Evans yng Nghwmfelin Mynach. Un o'i brif anghenion yn y dyddiau cynnar oedd cael gosodiadau. Prynodd lyfrau yn cynnwys gosodiadau parod, fel y rhai gan Haydn Morris, gan eu hastudio a'u canu. Anfonodd at Watcyn o Feirion am un neu ddwy ond oherwydd yr anhawster, penderfynodd i baratoi ei osodiadau eu hunan. Treuliodd oriau yng nghartref Dora Phillips, Bradford House, gyda hithau'n canu'r piano ac yntau'n gosod y gwahanol ddarnau. Dywedodd mai dyna lle y gosododd Salm 23 y mae cymaint o gynulleidfaoedd wedi'i mwynhau.

Yn ogystal ag Eisteddfodau, bu'n canu mewn cyngherddau di-rif. Bu'n aelod o barti Joneses Meidrim am gyfnod ac wedi hynny, ffurfiodd bartneriaeth gyda Morgan Rhys Roberts (ewythr Ryan Davies ac actor, adroddwr a beirniad cenedlaethol), gan gynnal ugeiniau o gyngherddau ar hyd a lled y wlad. Tom Bifan oedd ei delynor cynnar ac wedyn Eirianwen Jones o Login.

2. Yn ei ddarlithiau diddorol i amrywiol sefydliadau, byddai'n dechrau trwy egluro prif bwyntiau'r grefft, gan ganu gwahanol fathau o farddoniaeth a salmau fel enghreifftiau. Roedd hynny'n fwyniant ynddo'i hun ond wedyn caed llawer o ddifyrrwch trwy adael i'r gynulleidfa geisio gosod rhyw ddarn syml gyda'i help ef ac yna ei gyd-ganu.

3. Hyfforddi: Yn ystod traean olaf ei fywyd, lledaenodd dylanwad Killa yn fawr iawn trwy iddo hyfforddi plant a phobl ifainc ac enillodd ddisgyblion lawer iawn o wobrau yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Eisteddfodau'r Urdd yn arbennig.

Rwyf innau' n bersonol, fel llawer arall, yn ddwfn yn ei ddyled am iddo yn gyntaf oll fy nghyflwyno i fyd Cerdd Dant ac yna f' ysbrydoli hyd y blynyddoedd. Diolchaf iddo hefyd am y fraint o gael cyd-hyfforddi a chyd-feirniadu gydag ef.

Dywed Aled Lloyd Davies yn ei lyfr "Canrif o Gân" (sy' n cynnwys llun o Killa ac ychydig o'i hanes), bod y ddolen gyswllt rhwng datgeinydd Cerdd Dant ac adroddwr yn un agos iawn. Naturiol felly oedd hi i Killa ddysgu adrodd a chy-adrodd yn ogystal â Cherdd Dant dros ardal eang. Roedd ganddo 'glust fain' a medrai glywed unrhyw gambwysleisio neu gam-acennu'n union. Roedd yn anghredadwy ar brydiau cymaint y gallai'r cyflwyniad wella wrth ddilyn awgrym neu ddau a gynigiai Killa! Pe bai wedi bod yn fwy ymwthgar, gallai fod wedi ennill enwogrwydd cenedlaethol. Hwrach iddo gael ei eni'n rhy gynnar!

Roedd iddo ddiddordebau lu eraill - yn wir mae'r rhestr bron yn ddi-derfyn. Yn ystod yr Ail Rhyfel Byd, bu'n arweinydd parti 'Llanciau'r Llan' (cyhoeddwyd eu caneuon yn y 'Bibell Glai' T.Elfyn Jones). Er mwyn cael amrywiaeth yn y cyngherddau, prynodd iwcalili ac yn ychwanegol at ganu penillion, bu hefyd yn canu ac iodlan i fiwsig hwnnw!

Roedd yn rhingyll yn yr '91Èȱ¬ Guard' (yn adran 'Signals & Communuication' - cyfle arall iddo ddefnyddio'i glust fain' a bu'n astudio Cymorth Cyntaf. Credai'n gryf mewn bwydydd iachusol a darllenai gylchgronau lu ar y testun. Bu hefyd yn pysgota, yn chwarae snwcer a dilyn pêl droed. Roedd hefyd yn aelod selog o Glwb yr Henoed.

Ni allaf ddewis gwell ffordd i gloi'r erthygl hon - gan fod Killa bellach wedi' n gadael - na thrwy ddyfynnu unwaith eto a rhoi ar gof a chadw, ei eiriau olaf i Eddie a minnau ar ddiwedd ei sgwrs ychydig dros ddwy flynedd ar hugain yn ôl:

"Rhywsut daw rhyw fesur o gysur a boddhad o feddwl fy mod wedi medru cyfrannu rhywbeth bach - gorau a allwn - tuag at lenyddiaeth a chanu traddodiadol y wlad y cefais y fraint o fod yn rhan ohoni."

Cynhaliwyd angladd Killa yn y Triniti, Llanboidy, lle bu' n aelod drwy ei oes, Ddydd Gwener 30 Rhagfyr 2005, o dan arweiniad ei Weinidog, Y Parchedig Jill Hayley Harries gyda Mrs. Merle Evans wrth yr organ.

Yn ei theyrnged gynhwysfawr a theimladwy, dywedodd y Parchedig Jill Hayley Harries y byddai'n beth hyfryd pe gellid croniclo hanes cyfraniad amhrisiadwy Killa Jones i'w fro enedigol a'r ardaloedd eraill y bu mor weithgar ynddynt. Gobeithio bod yr erthygl hon yn cyfrannu ychydig tuag at wireddu'r dymuniad hwnnw.

Haydn Lewis

Dyma englyn a gyfansoddwyd gan Y Parchedig Aled Gwyn:

Am un hoff gwych yw'r coffa - ar orau
Ei werin bu'n gwledda
Adroddwr, cerdddantwr da
Ein coleg ydoedd Killa.