91Èȱ¬

Un o elynion y Cymry yr adeg honno oedd Maurice de Londres, y Norman drigai yng nghastell Cydweli. Ei fwriad oedd lladd Gruffydd ap Rhys a chymryd meddiant o'r wlad. Fe glywodd Gruffydd fod y gelyn yn paratoi i ymosod arno a bod byddin fawr ar ei ffordd dros y môr i ymuno â Maurice de Londres.

"Rhaid i mi fynd ar unwaith i Wynedd i ofyn am help Gruffydd ap Cynan," ebe Gruffydd ap Rhys. "Os af i ar unwaith fe fydda i'n ôl mewn pryd i arwain fy myddin yn erbyn y gelyn."
Galwodd ei benaethiaid ato a dywedodd wrthyn nhw,
"Fe adawa i'r llys yn eich gofal chi."
"Fe ofalwn ni na ddaw dim niwed i'th deulu nac i'th eiddo di tra byddi di i ffwrdd," oedd ateb y penaethiaid.

Yna, fe aeth y tywysog i Wynedd a'i fab hynaf Rhys gydag ef.

Ar ddydd Gwyl Dewi 1136 roedd gwylwyr ar ben Mynydd y Garreg yn gwarchod y castell. Daeth y newydd fod byddin fawr o Normaniaid wedi glanio ym Morgannwg ac y bydden nhw yng Nghydweli ymhen deuddydd. Aeth y gwylwyr ar frys i ddweud wrth Gwenllian.

Rywfodd - ac fe ddywedir mai bradwr o'r cylch fu achos hynny - fe lwyddodd byddin y Normaniaid i osgoi'r Cymry, ac yn fuan roedden nhw'n rhuthro y tu ôl i fyddin fechan Gwenllian. Yr un pryd fe ddaeth Maurice a'i wyr meirch allan o'r castell, ac fe ddaliwyd byddin Gwenllian rhwng byddinoedd y gelyn.

Bu brwydr ofnadwy, ac er i'r Cymry ymladd yn ddewr, fe gollon nhw'r dydd a daliwyd Gwenllian gan y gelyn. Lladdwyd Morgan ei mab dewr; cymerwyd Maelgwn yn garcharor, ac fe dorrwyd pen Gwenllian ar y maes a elwir hyd heddiw yn Faes Gwenllian'. Dyw Cymru ddim wedi anghofio dewrder Gwenllian, na chreulonder y Norman.