91Èȱ¬

Ar un adeg, roedd y lle yn ganolfan i ffermwyr ardal eang, gyda swyddfa bost, efail y gof a'r dafarn yn fan cyfarfod, a'r "pwll sand" yn lle i gael graean i daenu ar heolydd y ffermydd. Erbyn hyn yn anffodus, dim ond yr eglwys a'r ysgol sydd ar ôl.

Mae hanes diddorol i eglwys y plwyf sef Eglwys y Santes Lucia. Yr hanes cyntaf am yr eglwys yw ym 1197 gyda chyfeiriad at y cysylltiad gyda Priordy Sant Teilyddog neu yn ddiweddarach, Ioan yr Efengylydd, ond mae maint y fynwent yn awgrymu fod Cristnogion wedi cyfarfod ar y safle ymhell cyn y flwyddyn 1000.

Y gred yn lleol yw mai hon yw y fynwent eglwys fwyaf yn Nyfed - gan ei bod hi yn mesur dros 4 a hanner erw. Yn rhyfedd iawn mae nant yn rhedeg drwy'r fynwent, ac mae gwaharddiad ar gladdu ar ochr ddwyreiniol y nant ers yr ail ganrif ar bymtheg pan gladdwyd cannoedd o bobl tref Caerfyrddin yno adeg y pla.

Mae darllen rhai o'r cerrig beddau yn ddiddorol gan fod nifer yn cofnodi pobol o waelod y sir a hefyd Gogledd Penfro. Does neb yn siwr beth oedd y rheswm dros deithio mor bell, ond i brofi poblogrwydd yr eglwys cyfeirir at y rhiw sy'n arwain o'r sgwâr o dan y pentre tuag at fferm Lan fel "Rhiw Cyrff " gan fod hersiau yn cael eu gadael dros nos yno, gyda'r ceffylau yn cael stabl ar y fferm.

Adeiladwyd yr ysgol bresennol ym 1955, ond mae'r hen ysgol yn dal ar ei thraed yn gwarchod prif fynedfa'r eglwys. Diddorol yw cofnodi hanes cynnar addysg y plwyf sy'n dechrau gyda sefydlu un o ysgolion Griffith Jones ym 1738, ac erbyn 1833 roedd ysgol barhaol yn Abernant yng ngofal y curad, ac mae mesuriadau yr adeilad ar y pryd yn profi fod yr ysgol wedi ei chynnal yno hyd 1955, cyfnod o 122 o flynyddoedd.

Ym 1866 adeiladwyd Capel Cendy, capel yr Annibynwyr ar groesffordd tua hanner milltir o'r pentre ar dir stad Pant-y-Cendy.

Cafwyd y tir gan y sgweier a oedd yn berchen ar bori pob fferm yn yr ardal ar les o 199 o flynyddoedd am dri swllt a chwech cheiniog o ardreth.

Roedd sgweier Pant-y-cendy yn ddyn pŵerus iawn yn berchen ar bron pob fferm a thyddyn yng ngwaelod y plwyf, ac un ffaith ddiddorol yw fod lliwiau wedi dylanwadu ar bwy bynnag fu'n gyfrifol am roi enwau ar y llefydd.

O amgylch y pentre mae Panty-cendy (y gwreiddiol "du"), Ffynnonwen, Frongoch, Waungochen, Tygwyn, Posty Uchaf ac Isaf (Post du), ac er yn feudy erbyn hyn, TÅ·-du, ac efallai bod Cwmfflowrog hefyd yn rhan o ryw fath o thema.

Er y newid mawr dros y canrifoedd, mae un peth yn sefyll. Amaethu yw prif neu, efallai, unig ddiwydiant yr ardal o hyd.

Arwyn Davies