91Èȱ¬

Cafodd un o'n hathrawon ei alw i'r fyddin a rhaid oedd ad-drefnu ar frys. Gwyddom fod rhywbeth o'i le pan fyrstiodd Mr Evans 'Slashback' [Brilliantine ar ei wallt] i mewn i'r dosbarth mewn tymer wyllt. Edrychodd Mr Pugh arno'n syn gan ddweud, "ydych chin ymwybodol bod arholiad yn cymryd lle yn y stafell hon?" Ymddiheurodd y llall ac ymadael. Enillodd ein harwr y frwydr and collodd y rhyfel. Unwyd y ddau ddosbarth gyda Mr Evans yn athro arnom. Daeth chwyldroad i fywyd bechgyn Mr Pugh gan taw Saesneg a rhifyddeg oedd unig destunau'r wythnos o hynny allan a llawer llai o chwerthin. Dim and arholiadau'r Ysgoloriaeth oedd yn cyfrif nawr.

Daeth diwrnod mawr Y Scholarship ym mis Mawrth, 1942. Trefnwyd desgiau ar ein cyfer yn neuadd yr ysgol a bu tawelwch mawr. Roedd papurau mewn rhifyddeg feddyliol, rhifyddeg a dewis o bapurau Cymraeg a Saesneg, ill dwy ar yr un daflen. Ches i fawr o drafferth gyda'r rhan fwyaf o'r papur Saesneg, and roedd angen imi ateb un cwestiwn arall. Am ryw reswm, edrychais dros y cwestiynau Cymraeg a cheisio ateb un - llanw bylchau a'r gair lawn. Un ohonynt oedd,'Y mae fy nhad yn gweithio yn y .....' Ond beth? Sgrifennais 'colieri'. Ces i bryd o dafod gan Mam am imi beidio a rhoi 'pwll glo'. Ond sut oeddwn i wybod hynny?

Roedd gan y Rhondda ddwy ysgol sir yn y Porth, un i fechgyn ac un i ferched, y drws nesaf i'w gilydd and a llen haearn rhyngddynt. Cai'r ddwy eu rheoli gan fyrddau llywodraethol oedd yn atebol i Gyngor Sir Morgannwg. Yn ogystal, roedd gan Awdurdod Addysg y Rhondda ysgolion eilradd cymysg - hynny yw, gramadeg- yn y Pentre, Tonypandy, Ferndale a'r Porth yn ogystal ag Ysgol Dechnegol yn Llwynypia i fechgyn dros eu 13 oed. Byddai'r bechgyn a'r merched a'r marciau uchaf yn derbyn dau lythyr trwy'r post, un gan y cyngor sir yn cynnig lle yn yr ysgol sir a'r llall gan yr awdurdod addysg lleol yn cynnig lle yn yr ysgol eilradd agosaf. Tua 1200 o blant y Rhondda eisteddai'r arholiad yn flynyddol. Ym mis Mawrth 1942 roedd tua 30 o blant yn sefyll yr arholiad a phob un yn llwyddo. Bechgyn Penyrenglyn hawliodd y tri safle uchaf a chafodd wyth le yn yr ysgol sir, saith ohonynt yn y ffrwd uchaf. Yr arfer oedd danfon y canlyniadau trwy'r post a mawr oedd y cynnwrf yn yr ysgol pan gyrhaeddodd rhai bechgyn â'u llythyrau yn eu llaw. Cafodd y lleill ohonom ein hanfon adre'. Fy nghyfnither Letty agorodd y drws gan fy nghodi yn ei breichiau tra cyhoeddai gwen a dagrau Mam fod rhywbeth da wedi digwydd. Roeddwn yn rhif 17 ar restr yr ysgol sir a rhif 14 ar gyfer Ysgol Ramadeg y Pentre. Trannoeth yr Arholiad Ym Mhenyrenglyn cafwyd diwrnod o wyliau i ddathlu'r fath lwyddiant - and byr fawn fu'r dathlu. Y bore trannoeth, cyhoeddodd Mr Evans ei fwriad i ddechrau ar wersi algebra i'n paratoi ar gyfer ein hysgolion newydd. Yn unfrydol, gwrthododd y dosbarth weithio. Roedd ein hathro a'n prifathro wedi ein cymell i weithio'n galed ar hyd y flwyddyn gan addo amser hamdden hyfryd inni wedyn. Roedden ni wedi cadw ei rhan ni o'r fargen. Aeth y dosbarth ar streic! Danfonwyd am y prifathro. Daeth yntau ar frys a'n canmol ar ein llwyddiant mawr a mynegi cydymdeimlad a ni yn ein siom. "ond,' meddai, "mae enw da ysgol Penyrenglyn yn y fantol. Bydd bechgyn o ysgolion eraill yn cystadlu a chi a allwch chi ddim gadael yr hen ysgol i lawr."

Llwyddodd i'n seboni ni a dechreuodd y gwersi algebra er ein gwaetha', er nad oedd Mr Evans mor haearnaidd ag y bu. Nid oedd unrhyw ansicrwydd gennyf ynglŷn â'm dewis ac yn y mis Medi canlynol teithiodd wyth ohonom y saith milltir i'r Porth ar y bws a chael bod saith ohonom yn y dosbarth uchaf.

Dyddiau hapus oedd rhai Penyrenglyn i mi, a minnau'n ddiogel wrth draed athrawon a ofalai'n gydwybodol am fechgyn eu dosbarthiadau. Mae gen i ddyled fawr i dri dyn yn arbennig - Mr Evans 'Slash-back', Mr John Bebb Jones, ac yn arbennig i'r cawr bach hwnnw, Emrys Pugh.