91�ȱ�

Achosodd crefydd trosedd sylweddol yn ystod y 16eg a’r 17eg ganrif. Roedd methu â dilyn a thyngu llw i’r newidiadau yr oedd pob Brenin neu Frenhines yn ei wneud mewn perthynas â chrefydd yn drosedd. Roedd nifer o bobl yn cael eu cosbi am heresi yn ystod y cyfnod hwn.

Ar brydiau roedd pobl oedd yn gwrthwynebu’r newidiadau crefyddol yn gwrthod dilyn yr arferion newydd, yn siarad yn gyhoeddus yn erbyn y newidiadau, neu’n trefnu gwrthryfeloedd neu gynllwynion yn erbyn y frenhiniaeth. Roedd y gweithredoedd yma yn droseddau yn oes y Tuduriaid.

Felly, roedd y diwygiad yn golygu bod y frenhiniaeth, y llywodraeth a’r senedd yn ymwneud mwy â materion crefyddol. Roedd hynny’n golygu’n aml fod rhywun oedd yn cyflawni trosedd heresi yn cyflawni teyrnfradwriaeth hefyd.

Achosion heresi a theyrnfradwriaeth o dan Harri VIII

Yn ystod y 16eg ganrif y dechreuodd y Diwygiad Protestannaidd yn Ewrop. Dechreuodd y syniadau Protestannaidd yma ledaenu i Gymru a Lloegr yn y 1520au a dechreuodd ddylanwadu ar nifer o bobl. Ond, argyfwng ysgariad Harri VIII o 1529 oedd catalydd y diwygiad yng Nghymru a Lloegr.

Defnyddiodd Thomas Cromwell y Senedd i basio cyfres o ddeddfau a wahanodd Eglwys Lloegr oddi wrth yr Eglwys Gatholig Rufeinig, gan wneud Harri VIII yn bennaeth yr Eglwys yng Nghymru a Lloegr yn hytrach na'r Pab yn Rhufain. Cafodd y Beibl ei gyfieithu i'r Saesneg yn 1539, ond ychydig iawn a newidiodd fel arall. Parhaodd gwasanaethau'r Eglwys a’r gweddïau i fod yn Lladin ac nid oedd hawl gan offeiriaid briodi.

Felly daeth heresi a theyrnfradwriaeth yn droseddau mwy cyffredin o dan Harri VIII yn y 1530au a’r 1540au oherwydd roedd unrhyw un nad oedd yn dilyn ac yn cefnogi’r newidiadau hyn yn cyflawni trosedd. Yn ystod teyrnasiad Harri llosgwyd nifer o bobl am heresi neu eu dienyddio am deyrnfradwriaeth.

Yn 1536, protestiodd 30,000 o bobl yn erbyn newidiadau Harri mewn Pererindod Gras gan gymryd rheolaeth o Efrog, Hull, Pontefract a Doncaster. Cafodd 178 o brotestwyr eu dienyddio, gan gynnwys yr arweinydd, Robert Aske.

Achosion troseddu crefyddol o dan Edward a Mari I (Mari Tudur)

Ar ôl marwolaeth Harri VIII yn 1547, trodd ei fab Edward VI yr eglwys yn Brotestannaidd.

• Cyflwynwyd Llyfr Gweddi Cyffredin yn Saesneg.
• Diddymwyd yr Offeren Lladin a newidiodd gwasanaethau’r Eglwys i fod yn Brotestannaidd.
• Roedd offeiriaid yn cael priodi.
• Cafwyd gwared â chysegrau, delweddau ac addurniadau Catholig.

Carcharwyd Esgobion Catholig oedd yn gwrthod dilyn newidiadau Edward am heresi. Ond, dim ond dau o bobl a ddienyddiwyd am heresi yn ystod ei deyrnasiad.

• Ailsefydlodd Mari'r Offeren Lladin.
• Trowyd yr eglwysi yn Gatholig eto - ailosodwyd cysegrau, ffenestri lliw ac allorau Catholig.
• Defnyddiwyd Beiblau Lladin unwaith eto.
• Nid oedd hawl gan offeiriaid i gael gwragedd.

Roedd pobl oedd yn gwrthod derbyn newidiadau Mari yn euog o heresi. Roedd Mari yn treialu esgobion Protestannaidd blaenllaw am heresi.

Yn 1554, cafodd Thomas Wyatt a 90 o wrthryfelwyr Protestannaidd eraill eu dienyddio am deyrnfradwriaeth ar ôl methiant eu cynllwyn i ddisodli Mari am Elisabeth, oedd yn Brotestant.

Achosion troseddu crefyddol o dan Elisabeth I

Daeth Elisabeth i’r orsedd yn 1558 a cheisiodd greu ei chrefydd ei hun, a alwyd yn 'ardrefniant' crefyddol. Roedd hi wedi gobeithio bodloni'r Protestaniaid a Chatholigion drwy Brotestaniaeth gymedrol.

• Daeth Elisabeth yn Bennaeth yr Eglwys, ond galwai ei hun yn Uchaf-Lywodraethwr yn hytrach na Phennaeth.
• Roedd gwasanaethau’r eglwys, llyfrau gweddi a’r Beibl mewn Saesneg. Ond, argraffwyd llyfr gweddi Lladin hefyd.
• Caniatawyd rhai addurniadau ac urddwisgoedd yr Eglwys Gatholig.
• Roedd y llyfr gweddi newydd yn ceisio cyfaddawdu rhwng safbwyntiau Catholig a Phrotestannaidd ynghylch y Cymun.

Roedd nifer o Gatholigion yn anhapus iawn ynghylch ardrefniant crefyddol Elisabeth. Gwrthododd y cardinal William Allen dyngu’r Llw Goruchafiaeth a dihangodd i Rufain. Drwy gydol teyrnasiad Elisabeth, roedd offeiriaid Catholig yn cael eu hyfforddi dramor ac yn dychwelyd i Loegr er mwyn ceisio troi pobl.

Roedd rhai Catholigion yn cymryd rhan mewn cynllwynion yn erbyn Elisabeth, gyda’r nod o’i diorseddu, a gorseddu ei chyfnither Gatholig, Mari Brenhines yr Alban. Roedd nifer o Gatholigion yn parhau i addoli yn y dull Catholig. Roedd pregethwyr Catholig oedd yn parhau i bregethu yn cyflawni trosedd ac yn cael eu cosbi pan fydden nhw'n cael eu dal.

Honnodd Elisabeth nad oedd hi'n erlid pobl am heresi, ac mai pedwar o Gatholigion yn unig fu farw fel hereticiaid. Serch hynny, amcangyfrifir bod 250 o Gatholigion wedi’u dienyddio am deyrnfradwriaeth yn ystod teyrnasiad Elisabeth. Cafodd Richard Gwyn ei ddienyddio yn Wrecsam yn 1584 a chafodd William Davies, offeiriad Catholig, ei ddienyddio ym Miwmares yn 1593.