91Èȱ¬

Roedd ganddo'r cymwysterau i arwain gwrthryfel y Cymry:

• roedd yn hanu o deuluoedd Brenhinol Powys a Deheubarth;
• fe oedd uchelwr Cymreig cyfoethocaf ei gyfnod, a chanddo ddau lys hardd - yng Nglyndyfrdwy a Sycharth;
• roedd yn filwr profiadol;
• efallai iddo astudio'r gyfraith yn Llundain;
• ers 1282 roedd y beirdd wedi bod yn galw am rywun - rhyw Arthur neu Owain - i godi i arwain y Cymry i annibyniaeth.

Ond, yn 1400, roedd Glyndŵr yn ŵr canol oed parchus. Pam, felly, yr aberthodd bopeth mewn gwrthryfel tyngedfennol?

Pam ddechreuodd y gwrthryfel yn 1400?

• Ers marw Tywysogion olaf Cymru yn 1282-4 roedd y Cymry'n teimlo o dan ormes y Saeson. Roedden nhw'n casáu'r cestyll estron a breintiau arbennig y bwrdeistrefi Seisnig.
• Yn 1349 lladdodd y draean y boblogaeth gan adael creithiau cymdeithasol ac economaidd dwfn.
• Roedd ymdeimlad o ragfarn hiliol - ymysg clerigwyr eglwysig a myfyrwyr Cymreig yn Rhydychen.
• Yn 1399 cipiodd Harri Bolingbroke goron Lloegr oddi ar ei gefnder, Richard I. Oedd y Cymry'n teimlo nad oedd gan Harri IV hawl i'w teyrngarwch nhw?
• O safbwynt Glyndŵr, roedd e wedi cweryla gyda'i gymydog, yr Iarll Reginald de Grey o Ruthun. Ar fwrdeistref Rhuthun yr ymosododd y Cymry gyntaf ym Medi 1400.

Rhwng popeth roedd ysbryd gwrthryfel yn y gwynt erbyn 1400.

Hynt a helynt y gwrthryfel:

Wedi ymosodiadau Medi daeth Harri IV ar gyrch i ogledd Cymru. Ciliodd Glyndŵr i'r mynyddoedd ac ni chafodd bardwn. Yna, ar Ebrill 1, 1401, cipiodd ei ddau gefnder, Rhys a Gwilym Tudur o Benmynydd, Môn, gastell Conwy ac ail-gyneuwyd y fflam.

Rhwng 1401-05 aeth y gwrthryfel o nerth i nerth. Trechwyd byddinoedd y Saeson ym mrwydrau Hyddgen ar Bumlumon yn 1401 a Bryn-glas, ger Trefyclo, yn 1402, pan gipiwyd Edmwnd Mortimer, un o arglwyddi pwysicaf y Mers. Trodd Mortimer i gefnogi Glyndŵr a phriodi Catrin, ei ferch. Roedd eisoes wedi dal de Grey a hawlio £10,000 yn bridwerth amdano.

Llwyddodd Glyndŵr i ymestyn ei awdurdod ledled Cymru a choncro cestyll Caerfyrddin, Aberystwyth a Harlech. Ffafriai dactegau gerila a chydweithio â gelynion Harri IV. Felly, crewyd cynghrair rhwng Cymru a Ffrainc a glaniodd 3,000 o filwyr o Ffrainc yn Aberdaugleddau yn 1405 i gynorthwyo byddin Glyndŵr i ymosod ar Loegr. Ond, chwythodd yr ymosodiad hwn ei blwc.

Ymunodd Glyndŵr mewn Cytundeb Tridarn ag Iarll Northumberland ac Edmund Mortimer, i rannu Lloegr a Chymru rhyngddynt ar ôl iddynt drechu Harri IV - gyda Glyndŵr yn dywysog ar Gymru a'r Mers. Ond ni wireddwyd y freuddwyd. Trechwyd byddin Glyndŵr ym mrwydr Pwll Melyn, Gwent, yn 1406.

Glyndŵr fel gwladweinydd:

Nid arweinydd milwrol gwych yn unig oedd Glyndŵr. Roedd ganddo ef a'i gynghorwyr weledigaeth ar gyfer y Gymru annibynnol newydd. Cynhaliwyd dwy senedd: yn 1404 ym Machynlleth, lle coronwyd ef yn Dywysog Cymru ger bron llysgenhadon o'r Alban, Ffrainc a Sbaen; ac yn Harlech, ei lys brenhinol, yn 1405. Pinacl ei yrfa fel gwleidydd oedd Llythyr Pennal at Charles VI, brenin Ffrainc, lle galwyd am sefydlu eglwys annibynnol yng Nghymru; clerigwyr yn siarad Cymraeg a dwy brifysgol i wasanaethu'r wladwriaeth newydd.

Y blynyddoedd olaf:

Erbyn 1408-09 roedd y gwrthryfel yn colli tir. Herwr oedd Glyndŵr bellach ac ymddengys iddo dreulio'i flynyddoedd olaf gyda'i ferch ym Monnington, swydd Henffordd. Ni chafodd ei fradychu erioed, er gwaetha dinistr a llosgi'r gwrthryfel.

Tyfodd myth am ei ddyddiau olaf. Honnai'r beirdd na fu farw ac y byddai'n dychwelyd, ryw ddiwrnod, i arwain y Cymry i annibyniaeth. Bu'r freuddwyd hon, y deuai mab darogan i achub Cymru, yn cynnal y genedl am ganrifoedd.

Erbyn hyn, mae gan Gymru ei Senedd ei hun ym Mae Caerdydd, ac yn 2008 sefydlwyd Prifysgol Glyndŵr yn Wrecsam.