91�ȱ�

Cyflwyniad

Democratiaeth yw un o brif egwyddorion cyfansoddiad y DU. Mae’n sicrhau bod llais pawb yn cyfri wrth i’r llywodraeth wneud penderfyniad.

Democratiaeth uniongyrchol

Mae'r gair Saesneg am ddemocratiaeth, democracy, yn dod o'r gair Groegaidd, demos (pobl) a kratos (pŵer/rheoli) sy’n golygu bod pŵer yn nwylo’r bobl. Erbyn tua'r bumed ganrif cyn Crist, sefydlodd dinas Athen (Groeg) system lywodraethol arbennig newydd.

O leiaf unwaith y mis, byddai holl ddinasyddion Athen yn cael cwrdd mewn cynulliad i drafod sut dylai’r ddinas ymateb i broblemau’r dydd. Roedd hawl gan unrhyw ddinesydd a oedd yn gymwys i bleidleisio i fynegi ei farn ar faterion pwysig cyn bod pleidlais yn cael ei chynnal i benderfynu beth ddylid ei wneud.

Dyma oedd y tro cyntaf i ddinasyddion cyffredin gael y cyfle i fod yn rhan o’r broses o benderfynu sut dylai’r wlad gael ei rhedeg. Roedd yr holl ddinasyddion yn cyfrannu at ddemocratiaeth Athen yn uniongyrchol.

Democratiaeth gynrychiadol

Heddiw, mae tua 67 miliwn o bobl yn byw yn y Deyrnas Unedig (DU). Byddai’n amhosib cynnal fforwm fel oedd gan Athen i 67 miliwn o bobl i drafod bob mis, felly democratiaeth gynrychioladol sydd yn y DU. Ystyr hyn yw bod dinasyddion yn dewis person i siarad ar eu rhan mewn fforwm.

Mae dinasyddion yn dewis cynrychiolydd mewn etholiad ac yna mae’r cynrychiolydd etholedig yn trafod ac yn pleidleisio ar faterion ar ran y dinasyddion. Mae’n bwysig felly bod y cynrychiolwyr yma’n gwrando ar deimladau eu hetholwyr – y bobl sydd wedi pleidleisio drostyn nhw.

I’r rhan fwyaf o ddinasyddion, pleidleisio mewn etholiad yw eu prif weithred wleidyddol, os nad yr unig weithred wleidyddol. Hynny yw, yr unig ffordd maen nhw’n cyfranogi i wleidyddiaeth.

Mae nifer o gyfleoedd gan bobl Cymru i bleidleisio:

• yn etholiadau Senedd Cymru
• yn etholiadau Senedd y DU
• yn etholiadau lleol (ar gyfer dy Gyngor Sir)
• yn etholiadau Comisiynydd Heddlu a Throsedd

Senedd y Deyrnas Unedig

Mae dinasyddion y DU yn ethol cynrychiolwyr i siarad drostyn nhw yn Senedd y DU yn San Steffan, Llundain mewn etholiad cyffredinol. Mae’n rhaid i hyn ddigwydd o leiaf unwaith pob pum mlynedd.

Y Senedd yn San Steffan yw canolbwynt pŵer yn y DU, ac Aelodau Seneddol yn hytrach na'r llywodraeth sydd gan y gair olaf ym mhob penderfyniad. Mae 650 o Aelodau Seneddol yn cael eu hethol i gynrychioli eu hetholaethau.

Mae 32 o etholaethau yng Nghymru ar gyfer etholiadau San Steffan.

Mae ffiniau etholaethau yn cael eu pennu gan y Comisiwn Ffiniau i Gymru. Cafodd ffiniau eu newid yn 2023 gyda’r nod o greu etholaethau gyda nifer tebyg o etholwyr. Heblaw am Ynys Môn, pan gafodd y newidiadau eu gwneud roedd gan bob etholaeth etholiad cyffredinol yng Nghymru rhwng 69,724 a 77,062 o etholwyr yr un.

Fel corff, mae Senedd y DU yn gyfrifol am:

• faterion tramor
• y lluoedd arfog
• yr heddlu a chyfiawnder
• y rhan fwyaf o drethi
• y rhan fwyaf o fudd-daliadau

Senedd Cymru

Mae pobl Cymru yn ethol cynrychiolwyr i siarad drostyn nhw yn Senedd Cymru ym Mae Caerdydd.

Y system bleidleisio ar hyn o bryd

Cynhelir Etholiadau Senedd Cymru bob pum mlynedd. Ar hyn o bryd mae 60 Aelod o'r Senedd i gyd. Mae 40 ohonyn nhw'n cael eu hethol i gynrychioli etholaethau, hynny yw ardaloedd gyda tua 56,000 o etholwyr. Mae'r 20 arall yn cael eu hethol i gynrychioli rhanbarthau mwy o faint. Mae pum rhanbarth yng Nghymru felly mae gan bob rhanbarth bedwar Aelod o'r Senedd.

Newidiadau i’r system bleidleisio

Ym mis Mai 2024 pleidleisiodd Aelodau o’r Senedd o blaid cynyddu nifer yr aelodau a chyflwyno system bleidleisio newydd ar gyfer yr etholiad nesaf yn 2026.

O dan y system newydd bydd:

• etholiadau’r Senedd yn cael eu cynnal pob pedair blynedd, yn hytrach na bob pum mlynedd
• 96 o Aelodau o’r Senedd, cynnydd o 36
• 16 o etholaethau mwy yn lle’r 40 sydd ar hyn o bryd
• pob etholaeth yn cael ei chynrychioli gan chwech o aelodau
• ymgeiswyr yn cael eu hethol ar sail cyfran y pleidleisiau mae pob plaid yn ei derbyn yn yr etholaeth, yn hytrach na’r system ‘cyntaf i’r felin’ bresennol

Cyfrifoldeb yr Aelodau o’r Senedd fydd i drafod ac i bleidleisio dros faterion sy’n cael eu rheoli gan Senedd Cymru, megis:

• addysg
• iechyd
• yr amgylchedd
• trafnidiaeth
• y Gymraeg

Democratiaeth y Deyrnas Unedig

Mae system y DU yn ddemocrataidd gan fod ein cynrychiolwyr yn atebol i ni fel dinasyddion. Os nad ydyn ni’n cytuno gyda’r deddfau sy’n cael eu pasio, mae’r pŵer gennym i ethol cynrychiolwyr gwahanol pan ddaw’r etholiadau nesaf.

Dyletswydd pob Aelod o’r Senedd neu Aelod Seneddol felly yw gwasanaethu ac i gynrychioli eu hetholaeth, nid i bleidleisio yn ôl eu barn bersonol yn unig.