91Èȱ¬

Mae Dolwyddelan yng nghanol cantref Nantconwy a thad Llywelyn, sef Iorwerth Drwyndwn, yn arglwydd arno. Mae adfeilion castell yn îs yn y dyffryn, a elwir Tomen Castell, a oedd o bosib yn lle geni'r tywysog.

Llywelyn, mae'n bur debyg, adeiladodd y tŵr mawr hirsgwar a welir o'r ffordd islaw, a hynny er mwyn gwarchod y hen ffordd dros y bwlch i gantref Ardudwy. Mae amrywiaeth barn ynghylch pwy fu'n gyfrifol am y tŵr arall, gyda rhai ysgolheigion yn ffafrio Llywelyn ap Gruffudd ac eraill o blaid Edward I.

Roedd milwyr Edward wedi meddiannu'r lle erbyn Ionawr 1283, a hwythau'n gwisgo dillad gwyn er mwyn symud trwy'r eira heb fod yn rhy amlwg. Trwsiwyd rywfaint ar y castell gan y Saeson, ond hyd y gwyddys ni welodd unrhyw ymosodiad yng ngwrthryfeloedd Madog ap Llywelyn nag Owain Glyndŵr.

Yn 1488 prynwyd Dolwyddelan gan Maredudd ab Ieuan ap Robert. Roedd yn awyddus i ddychwelyd at ei wreiddiau yn y fro, ond cafodd fod yr ardal yn ddigyfraith; ni allai fynd i'r eglwys newydd a gododd yn Nolwyddelan heb warchodlu.

O dipyn i beth fe ddadfeiliodd y castell, a daeth yn wrthrych artistiaid o Loegr a'r tu hwnt yn ystod y mudiad Rhamantaidd. Erbyn 1848 roedd wedi ei etifeddu gan yr Arglwydd Willoughby de Eresby, ac efe fu'n gyfrifol am adfer tŵr mawr Llywelyn ap Iorwerth i'w gyflwr presennol.