Tha ùٳ anns a h-uile sìon mun cuairt oirnn. Às aonais ùٳ cha deidheadh aig càil air atharrachadh, gluasad, fuaim a dhèanamh no fiù 's a bhith faicsinneach.
San artaigil seo gheibh thu a-mach mu:
- Cò às a tha ùٳ a' tighinn
- Dè th' ann an gleidheadh ùٳ
- Dè th' ann an ùٳ feumail agus dè th' ann an caitheamh ùٳ
- Dè na prìomh sheòrsaichean ùٳ a th' ann
Tha an goireas seo freagarrach airson topaigean Seasmhachd airson Clas 5, Clas 6 agus Clas 7 (Curraicealam airson Sàr-mhathais An Dàrna Ìre).
Dè dìreach a th' ann an ùٳ?
Uill, tha ùٳ anns a h-uile sìon: ann an solas na grèine, anns na clagan-gaoithe agus fiù 's ann am Milo a seo.
Nach eil sin ceart, Milo?
Milo?
Ah, tha e an-còmhnaidh cadalach às dèidh cuairt… ach tha an comas ann.
Cha ghabh ùٳ a chruthachadh no a sgrios, cha ghabh e bhith ach air aiseag.
Tha comas ùٳ air a stòradh ann an rud air sgàth an t-suidheachaidh no na staid aige.
Tha comas ùٳ anns an rolair-còrsair seo oir tha e shuas àrd agus deiseil gu tuiteam.
Bidh comas ùٳ ag atharrachadh gu ùٳ cineataigeach air an rathad a-nuas.
Tha ùٳ cineataigeach aig rud nuair a tha e a' gluasad agus bidh e ag atharrachadh air ais na chomas ùٳ aig a' mhullach.
An uair sin cineataigeach, an uair sin comasach, an uair sin cineataigeach agus an uair sin…
Ciamar a tha e fhathast na chadal?
'S e a' Ghrian an stòr as motha a th' againn de ùٳ air a' phlanaid.
Tha ùٳ teas bhon ghrèin ga shùghadh leis a h-uile nì air thalamh – leinne cuideachd.
Bidh ùٳ solais bhon ghrèin a' dhèanamh rudan faicsinneach.
Ma bhios do shùilean fosgailte…
Tha daoine air dòighean innleachadh airson ùٳ teas agus solais a ghintinn cuideachd.
Bidh na panailean grèine seo a' toirt ùٳ solais bhon ghrèin agus ga atharrachadh gu ùٳ dealain.
Bidh an ùٳ dealain seo air aiseag dhan taigh agad far an toir e cumhachd dhan lampa ri taobh na leapa agad, dhan tostair agus dhan Tbh.
An cuala tu siud, Milo?
Tha seòrsa eile de ùٳ ann, ùٳ fuaim.
ٴ-ԲԱ…
Tha an solas agus am fuaim bhon Tbh nan eisimpleirean de ùٳ feumail.
Ach bidh an teilidh agad cuideachd a' leigeil a-mach teas agus chan eil sin feumail idir, mar sin, canar ùٳ air a chaitheamh ris.
'S e seòrsachan eile de chomas ùٳ a th' ann an ùٳ niùclasach agus ùٳ ceimigeach.
Tha comas ùٳ air a chumail anns na h-ataman dhe bheil a h-uile sìon air a dhèanamh, no anns na bannan a tha a' ceangal ataman còmhla.
Ach feumaidh rudeigin tachairt airson an ùٳ leigeil mu sgaoil.
Smaoinich air gas, mar eisimpleir. Tha ùٳ ceimigeach ann agus nuair a thèid a' hob a lasadh, bidh an gas a' losgadh a' leigeil an ùٳ cheimigich aige mu sgaoil mar ùٳ teas agus mar ùٳ solais.
Fuirich mionaid, cha chreid nach eil Milo air dùsgadh!
'S ann bho bhiadh a bhios ar bodhaig a' faighinn an ùٳ cheimigich a dh'fheumas e airson obrachadh.
Bon appetit, 'illean'!
Tùs an ùٳ againn
Faodar gach seòrsa ùٳ a thoirt air ais chun a' Bhrag Mhòr.
Tha luchd-saidheans dhen bheachd gun robh a h-uile càil sa Chruinne-cè uaireigin air a dhùٳadh beag, bìodach ann an aon àite. O chionn 13.8 billeanan bhliadhnaichean, thàinig am Brag Mòr nuair a spreadh a h-uile càil a bha sin às a chèile, a' sgapadh stuth agus ùٳ dhan h-uile h-àite agus a' cruthachadh a' Chruinn-cè.
Tha stuth a' ciallachadh rud sam bith anns a bheil tomad agus a tha a' toirt suas rùm. Mar eisimpleir:
- thu fhèin
- ball
- an èadhar mun cuairt ort
- an Talamh, a' Ghealach agus a' Ghrian.
'S e ùٳ an comas a tha aig stuth atharrachadh no rudeigin a dhèanamh. Mar eisimpleir
- bidh sinn a' cleachdadh ùٳ airson anail a tharraing no ball a shadail
- tha ùٳ aig a' bhall nuair a tha e a' gluasad tron èadhar
- tha ùٳ bhon Ghrèin a' cur a-mach solas a leigeas leinn am ball fhaicinn
Gabhaidh an ùٳ seo air fad a lorg air ais chun a' Bhrag Mhòr.
Cha ghabh ùٳ a chruthachadh no a sgrios
Tha riaghailt shaidheansail ann air a bheil lagh gleidheadh ùٳ:
Cha ghabh ùٳ a chruthachadh no a sgrios, dìreach aiseag eadar diofar chruthan agus diofar rudan.
Mar eisimpleir:
- Bidh ùٳ solais bhon Ghrèin air aiseag (air a ghluasad) gu bhith na ùٳ dealain (seòrsa eile de ùٳ) le pannal grèine.
- Bidh ùٳ teas bho bhotal teth air aiseag gu leabaidh (rud eile).
Image caption, 'S e a' Ghrian prìomh bhun ùٳ na Talmhainn
Bidh teas bhon Ghrèin a' blàthachadh na Talmhainn agus a h-uile càil a tha air. Gabhaidh solas bhon ghrèin a chleachdadh airson dealan a ghintinn. Canar ùٳ grèine ris a seo agus 's e seòrsa de ùٳ ath-nuadhachail a th' ann. (Dennis Hallinan / Alamy Stock Photo)
1 of 4
ùٳ feumail agus ùٳ air a chaitheamh
Nar beatha làitheil, bidh sinn a' bruidhinn air aiseag ùٳ mar ùٳ feumail, a tha air a chleachdadh airson rudeigin, agus ùٳ air a chaitheamh airson ùٳ air a chall air dòigh air choreigin.
Mar eisimpleir, bidh tioramadair-fuilt ag aiseag ùٳ dealain gu dà chruth de ùٳ feumail:
- ùٳ teas a bhios a' blàthachadh na h-èadhair.
- ùٳ cineataigeach a bhios a' gluasad na h-èadhair theth seo.
Tha iad seo nan ùٳ feumail chionn bidh iad a' tioramachadh an fhuilt agad.
Bidh an tioramadair-fuilt ag aiseag beagan ùٳ dealain gu ùٳ air a chaitheamh:
- ùٳ teas a tha air a chall mun cuairt ort.
- ùٳ fuaim a tha a' dèanamh an tiormadair fuaimeil.
'S e ùٳ air a chaitheamh a th' annta sin chionn chan eil iad a' cuideachadh d' fhalt a thioramachadh.
Image caption, ùٳ feumail
Tha solas agus fuaim bhon Tbh agad nan eisimpleirean de ùٳ feumail.
1 of 2
Diofar sheòrsaichean ùٳ
Comas ùٳ
Tha comas ùٳ air a stòradh air sgàth an t-suidheachaidh no na staid aige. Mar eisimpleir:
Ma tha bann lastaig air a shìneadh gu teann, tha an comas aige leum air ais dhan staid neo-shìnte aige.
Nuair a tha cuideigin air spèile-bòrd aig mullach ramp, tha an comas aige roiligeadh sìos an ramp air sgàth grabhataidh.
ùٳ ceimigeach
'S e seòrsa de ùٳ air a stòradh a th' ann an ùٳ ceimigeach. Tha e air a stòradh anns na bannan a bhios a' cumail Dà atam no barrachd ceangailte ri chèile gu làidir. Am mìr as lugha de stuth aig a bheil na feartan fiosaigeach agus ceimigeach gu lèir dhen stuth sin. agus Mìrean beaga dhe bheil a h-uile nì sa chruinne-cè air a dhèanamh. Bidh diofar ataman a' dèanamh suas diofar stuthan, ris an canar eileamaidean. còmhla. Tha e air a leigeil mu sgaoil agus gabhaidh a chleachdadh nuair a bhriseas na bannan seo. Mar eisimpleir:
- Tha ùٳ ceimigeach a tha air a stòradh ann am biadh ga leigeil mu sgaoil nuair a chnàmhas sinn e agus faodaidh ar bodhaig a chleachdadh.
- Gabhaidh ùٳ ceimigeach a tha air a stòradh ann an connaidhean mar gas a chleachdadh airson ar dachaighean a theasachadh agus airson biadh a bhruich.
- Gabhaidh ùٳ ceimigeach a tha air a stòradh ann am bataraidhean a chleachdadh airson dealan a ghintinn dha fònaichean-làimhe no airson uidheaman-smachd cèin.
ùٳ cineataigeach
'S e ùٳ gluasaid a th' ann an ùٳ cineataigeach. Tha ùٳ cineataigeach aig rud nuair a tha e a' gluasad. Mar eisimpleir:
- Nuair a bhreabas cluicheadair ball-coise am ball, tha ùٳ cineataigeach aig a' bhall fhad 's a tha e a' gluasad tron èadhar.
- Tha ùٳ cineataigeach aig neach-gleidhidh fhad 's a tha iad a' dàibheadh airson a' bhuill.
ùٳ teas
'S e ùٳ teas ùٳ a' sruthadh bho rud nas blàithe gu rud nas fhuaire. Mar eisimpleir:
- Bidh ùٳ teas a tha a' à bhon Ghrèin a' blàthachadh na Talmhainn agus a h-uile nì beò agus a h-uile nì eile a tha air an Talamh.
- Bidh ùٳ teas bho chupa teatha air a ù tron chupa agus a' blàthachadh do làmhan.
- Bidh ùٳ teas bho rèididheator a' blàthachadh na h-èadhair mun cuairt a bhios ag èirigh agus a' gluasad mun cuairt, agus a' teasachadh an rùm. Canar cuartachadh ris a seo.
ùٳ dealain
Bidh ùٳ dealain a' tighinn bho theàrrds dealain a' gluasad. Tha ùٳ dealain feumail chionn gabhaidh aiseag gu bhith na iomadh seòrsa ùٳ. Mar eisimpleir:
- Gabhaidh ùٳ dealain aiseag gu ùٳ teas airson coire a ghoil.
- Gabhaidh ùٳ dealain aiseag gu ùٳ solais ann am bolgan solais.
- Gabhaidh ùٳ dealain aiseag gu ùٳ cineataigeach airson càr dealain a ghluasad.
Faodaidh sinn iomadh seòrsa ùٳ a chleachdadh airson ùٳ dealain a ghintinn. Mar eisimpleir:
- Bidh pannalan grèine ag aiseag ùٳ solais gu ùٳ dealain.
- Bidh tuirbinean gaoithe ag aiseag ùٳ cineataigeach gu ùٳ dealain.
- Bidh bataraidhean ag aiseag ùٳ ceimigeach gu ùٳ dealain.
ùٳ solais
Feumaidh sinn ùٳ solais airson faicinn. Bidh ùٳ solais air ath-thilgeil far nithean agus a-steach dhan na sùilean againn. Nuair a bhuaileas an ùٳ seo cùl ar sùilean, thèid comharran a chur chun na h-eanchainn, a bhios an uair sin ag obrachadh a-mach meud, cruth, suidheachadh agus dath ge bith dè an nì bhon deach an solas ath-thilgeil.
'S e a' Ghrian am prìomh bhun solais againn. Tron latha, bidh ùٳ solais bhon Ghrèin a' lasadh an taoibh dhen phlanaid le h-aghaidh rithe. Air an oidhche, chì sinn tric ùٳ solais na Grèine air ath-thilgeil far uachdar na gealaich. Chì sinn cuideachd ùٳ solais bho rionnagan a tha na billeanan agus na trilleanan mhìltean air falbh.
Tha iomadh dòigh againn air solas a dhèanamh sinn fhèin:
- Bidh coinnlean ag atharrachadh ùٳ ceimigeach gu ùٳ solais le bhith a' losgadh cèir mar chonnadh
- Bhidh bolgain solais ag atharrachadh ùٳ dealain gu ùٳ solais.
- Bidh Tbhan, fònaichean agus tablaidean ag atharrachadh ùٳ dealain gu ùٳ solais a bhios a' lasadh suas sgrion.
- Bidh glowsticks ag atharrachadh ùٳ ceimigeach gu ùٳ solais le bhith a' measgachadh diofar cheimigean còmhla.
ùٳ fuaim
'S e ùٳ fuaim ùٳ a chluinneas nithean beò. 'S e ùٳ a th' ann a' gluasad tro stuth mar uisge no èadhar agus a tha air a chraoladh ann an tuinn. Tha ùٳ fuaim air adhbharachadh le frith-bhuillean ann an soladan, lionntan no gasaichean. Tha daoine agus beathaichean air seo a chleachdadh airson conaltradh, ach bidh iomadh seòrsa ùٳ a' dèanamh ùٳ fuaim. Mar eisimpleir:
- Nì an ùٳ teas ann an teine a tha a' gabhail ùٳ fuaim a chluinneas sinn mar fhuaimean cnagail.
- Bidh an ùٳ cineataigeach aig teud giotàr a' frith-bhualadh agus a' dèanamh ùٳ fuaim.
- Bidh an ùٳ dealain aig dealanach a' toirt air an èadhar mun cuairt air meudachadh agus ag adhbharachadh ùٳ fuaim a chluinneas sinn mar thàirneanach.
Brag Mòr - An t-ainm airson spreadhadh a thachair o chionn 13.8 billeanan bliadhna agus a chruthaich an stuth air fad anns a' chruinne-cè.
Stuth – Rud sam bith aig a bheil tomad agus a tha a' toirt suas rùm.
ùٳ - An comas a tha aig stuth atharrachadh no rudeigin a dhèanamh.
Lagh gleidheadh ùٳ - Lagh saidheansail a tha a' mìneachadh gun gabh ùٳ aiseag ach nach gabh a chruthachadh no a sgrios.
Eisimpleirean de ùٳ ga aiseag
Seo eisimpleirean de ùٳ ga aiseag eadar diofar nithean agus diofar chruthan ùٳ a dh'ionnsaich sinn mu dheidhinn:
Tha teas agus solas na Grèine air aiseag gu bhith na ùٳ ceimigeach le craobh-ubhail airson ùbhlan fhàs.
Bidh cuideigin ag ithe an ubhail agus bidh an ùٳ ceimigeach anns a' bhiadh air aiseag dhan bhodhaig.
Bidh an ùٳ ceimigeach a tha air a stòradh ann am bodhaig an neach air atharrachadh gu ùٳ cineataigeach nuair a bhios an duine a' gluasad.
Lorg eisimpleirean eile de ùٳ a' dol bho dhiofar chruthan is nithean mar na h-eisimpleirean gu h-àrd.
More on Bunan ùٳa is seasmhachd
Find out more by working through a topic
- count2 of 13
- count3 of 13
- count4 of 13
- count5 of 13
