91Èȱ¬

Dirgelwch y gadair goll. Mae hi'n swnio fel un o straeon T Llew Jones, un o enwogion eraill ardal Llandysul. Ond stori ydy hon am Sarah Jane Rees, neu Cranogwen, a'i chadair eisteddfodol.

Dros yr wythnosau diwethaf mae disgyblion Ysgol Penboyr yn Nhrefach-Felindre ger Llandysul wedi bod yn gweithio ar brosiect am y bardd a'r ymgyrchydd hawliau merched.

Hi oedd y ferch gyntaf i ennill y goron, un o brif wobrau barddonol yr Eisteddfod Genedlaethol. Dim ond 26 oed oedd hi pan ddaeth hi i'r brig yn Aberystwyth yn 1865 gan guro Islwyn a Ceiriog, dau o feirdd mawr y cyfnod.

Enillodd hi gadair yn ddiweddarach yn Eisteddfod Aberaeron. Mae'n debyg ei bod hi wedi cyflwyno'r gadair honno i Gapel Bancyfelin yn Llangrannog ble roedd hi'n pregethu yn aml.

Caeodd y capel yn 1995 ac roedd yna ansicrwydd beth oedd tynged y gadair. Ond mae disgyblion Ysgol Penboyr wedi datrys y dirgelwch.

Carol Jones yw Pennaeth Ysgol Penboyr a bu'n egluro mwy ar raglen Taro'r Post ar Radio Cymru.

"Ry'n ni yn gwneud prosiect ar gadeiriau eisteddfodol ar hyn o bryd," meddai. "Cyn y Nadolig fe wnaethon ni ymweld â'r Ysgwrn, catref Hedd Wyn, ac ryn ni'n goebithio mynd i weld cadair Mererid Hopwood cyn bo hir. Fe fuodd y plant yn dyfalu beth ddigwyddodd i gadair Cranogwen gan ei bod hi wedi ei magu yn yr ardal hon."

Ac yna dechreuodd y ditectifs ifanc ar eu gwaith gan ddefnyddio arf effeithiol iawn - gwefan Twitter.

Fe gafodd cyfrif Twitter yr ysgol help llaw gan nifer o ddefnyddwyr eraill i geisio darganfod â oedd unrhyw un yn gwybod ble roedd cadair Eisteddfod Aberaeron erbyn hyn.

Ar 23 Ionawr cyhoeddodd y disgyblion bod y dirgelwch wedi ei ddatrys.

"Fe gawson ni neges drydar gan athrawes yn Aberaeron yn dweud wrthon ni ei bod hi wedi gweld y gadair yng Ngholeg Trefeca ym Mhowys," eglurodd Carol Jones

"Ry'n ni'n gobeithio trefnu trip i'w gweld hi nawr. O bosib yr un diwrnod ac y bwyddwn ni'n mynd i weld cadair Mererid Hopwood."

Yn ogystal â gwneud enw iddi ei hun mewn cylchoedd barddonol roedd Cranogwen (1839-1916) yn wraig hynod mewn sawl ffordd.

Capten llong o Langrannog oedd ei thad ac fe wnaeth hithau weithio ar y môr cyn dod yn ôl i'w phentre genedigol ac agor ysgol yn 1859. Yno bu'n dysgu morwriaeth i rai o longwyr Ceredigion a dysgu plant i 'sgwennu a darllen.

Roedd hi'n angerddol dros hyrwyddo buddiannau merched. Am flynyddoedd bu'n olygydd , misolyn oedd yn rhoi cyngor i ferched am ac ystod eang o bynciau. Roedd hi hefyd yn ymgyrchydd brwd ar ran y mudiad dirwest gan gynnal cyfarfodydd drwy Gymru.

Roedd hi hefyd yn pregethu ar y Sul a thuag at ddiwedd ei bywyd bu'n ceisio lledaenu neges moesoldeb yng nghymunedau diwydiannol y de.