91热爆

Eisteddfod y T芒n a'r Tyndra

Eisteddfod y dathlu oedd Eisteddfod Machynlleth i fod, gan mai yn y flwyddyn honno y llwyddwyd i uno Cymdeithas yr Eisteddfod a'r Orsedd yn un corff, dan yr enw Cyngor yr Eisteddfod Genedlaethol; ond fel Eisteddfod y rhaniad yn hytrach nag fel Eisteddfod yr uniad y cofir Eisteddfod Machynlleth. Cododd helynt pan gynigiodd Arglwydd Londonderry, perchennog Plas Machynlleth, ei ardd a'i gartref at wasanaeth yr Eisteddfod. Ym Mhlas Machynlleth y cynhaliwyd yr arddangosfa Celf a Chrefft.

Arglwydd Londonderry oedd Llywydd y Weinyddiaeth Awyr ar y pryd, a'r Weinyddiaeth Awyr oedd yn gyfrifol am godi'r Ysgol Fomio yn Ll^yn. Pan wahoddwyd Arglwydd Londonderry i lywyddu ar un o gyngherddau'r Eisteddfod, ymddiswyddodd W.J.Gruffydd fel aelod o'r Pwyllgor Gwaith, a fe wrthododd Iorwerth Peate, Cassie Davies, Gwenallt, Meuryn, Prosser Rhys a Thomas Parry fod yn feirnaid er mwyn protestio yn erbyn yr anfri hwn ar y tri a garcharwyd. Ymddiswyddodd Londonderry hefyd, a phenderfynodd y Pwyllgor Gwaith adael ei sedd yn wag.

D.J.Williams oedd yn beirniadu cystadleuaeth y stori fer ym Machynlleth, a gwnaeth hynny o'r carchar. Llwyddodd i anfon cyfarchion i'r Eisteddfod ar ran y tri charcharor, yn guddiedig gyda'i feirniadaeth.

ymlaen...

Er gwaethaf y protestio a'r ymddiswyddo, aeth y 'Steddfod yn ei blaen. Ond er i'r Cymry heidio i'r hen sioe, 'roedd t芒n Penyberth yn bwrw cysgod ei fflamau dros yr ^Wyl. Yn ystod yr Eisteddfod ei hun, llosgwyd pwerdy trydan Machynlleth i'r llawr, yn ddamweiniol. Amheuai'r heddlu mai gweithred arall o brotest gan genedlaetholwyr Cymreig oedd hi, a holwyd nifer, Gwilym R. Jones, Prifardd Coron Eisteddfod 1935, yn eu plith.

Cynhaliwyd protest danllyd arall ar y maes ym Machynlleth. Cythruddwyd aelod o'r Blaid Genedlaethol gan argymhelliad y Western Mail y dylai D.J.Williams ymddiheuro yn gyhoeddus am ei ran yng ngweithred Penyberth cyn y byddai'r awdurdodau'n rhoi ei swydd yn 么l iddo. Ceisiodd llond dwrn o genedlaetholwyr gynnal protest yn erbyn safbwynt y Western Mail drwy roi copi o'r papur ar d芒n yn gyhoeddus.

Y Gaer Fechan Olaf

Y 'Steddfod oedd 'caer fechan olaf' y Cymry yn 么l W.J. Gruffydd, ond bu'r gaer honno'n gwegian drwy gydol y cyfnod rhwng y ddau Ryfel Byd. Safiad W.J. Gruffydd a'i gyd-brotestwyr, mewn gwirionedd, a achubodd yr eisteddfod rhag dirywio i fod yn ^wyl eilradd, ddiystyr. Canlyniad y brotest fu sefydlu'r rheol ym 1937 mai'r Gymraeg yn unig fyddai iaith swyddogol yr Eisteddfod, rheol na ddaeth i'w llawn rym, oherwydd yr ail Ryfel Byd a styfnigrwydd ambell un a barhai i areithio yn Saesneg, hyd Eisteddfod Caerffili ym 1950.

Ar 么l holl gyffro Prifwyl Machynlleth, 'roedd gan yr Eisteddfod gyfansoddiad newydd, a chorff llywodraethol newydd. 'Roedd Cynan wedi diwygio'r Orsedd drwy ddod 芒 rhagor o urddas i ddefodau'r cadeirio a'r coroni, gan gynnwys arwisgo'r bardd buddugol yng ngolwg y gynulleidfa, y ddawns flodau,a chyflwyno caneuon newydd i'r ddwy ddefod.

Ym 1937 hefyd y dechreuwyd cydnabod Rhyddiaith o ddifri, drwy sefydlu cystadleuaeth y Fedal Ryddiaith. 'Roedd seiliau'r Eisteddfod yn ymddangos yn gadarnach nag erioed o'r blaen.

Rhaglen 3...