91Èȱ¬

Antur y ddrama Actor Ben Hur yn tynnu blewyn o drwyn cwmni drama bro ei febyd! Dydd Iau, Chwefror 22, 2001

Adolygiad:
• Helynt a heulwen - Hanes Cwmni Drama Llangefni 1929-1949 gan O. Arthur Williams. Gwasg Pantycelyn. £5.


Yn ei lyfr Codi’r Llen mae Hywel Teifi Edwards yn datgelu fod yna gymaint a 350 - os nad mwy - o gwmniau drama lleol ar hyd a lled Cymru ar drothwy yr Ail Ryfel Byd.

Yr oedd hwn yn beth mae o yn ei alw yn "gyfnod aur" cwmniau drama amatur yng Nghymru a’I siom fawr yn ei lyfr yw na roddwyd ar gof a chadw hanes y cyfnod cyffrous a thoreithiog hwnnw yn hanes y theatr Gymraeg.

Yr oedd yn benllanw rhyfeddol achos wedi’r Ail Ryfel Byd yr awgrym yw i nifer y cwmniau bychain a lechai gynt ym mhob twll a chornel o’r wlad ostwng i gyn lleied a rhyw 30.

Pan ymwelodd yr Eisteddfod Genedlaethol â Môn yn 1999 un gystadleuaeth oedd, olrhain hanes cwmni drama amatur Cymraeg.

Ffrwyth y gystadleuaeth honno yw Helynt a Heulwen sy’n adrodd hanes Cwmni Drama Llangefni - dafliad carreg o faes yr Eisteddfod honno fel mae’n digwydd - rhwng ei sefydlu yn 1929 a chychwyn cyfnod y trai yn 1949.

Anodd meddwl am neb mewn gwell sefyllfa i lunio cyfrol o’r fath nag O Arthur Williams gan fod ei ewythr, Owen Williams a’i dad, Edward Williams, ymhlith hoelion wyth y dyddiau cynnar hynny.

Yr oedd Edward Williams - Ned Siop Gray yn ardal Llangefni - yn wr tra adnabyddus ar lwyfannau ym Môn; yn actor, yn adroddwr ac yn arweinydd Eisteddfodau poblogaidd ac, yn fwy perthnasol i’r mater dan sylw, yn gynhyrchydd drama a gipiodd yr ail wobr bum gwaith yn olynol yn yr Eisteddfod Genedlaethol.

Rai blynyddoedd yn ôl enillodd wobr goffa Syr T. H. Parry-Williams am ei wasanaeth i’w gymdeithas.

Cysylltiad a'r Henllys Fawr
Mae i’r cwmni gysylltiadau ag unigolion diddorol eraill nid lleiaf W. J. Griffith awdur un o glasuron sgrifennu doniol yn y Gymraeg, Storiau’r Henllys Fawr.

Ar ei fferm, yr Henllys Fawr yn y Berffro, yr oedd gan Griffith gwmni drama llewyrchus.
Difyr olrhain y cysylltiad hwn a darllen y dyfyniadau o Straeon Henllys Fawr am weithgarwch cwmni drama pentrefol sy’n amlwg wedi ei sylfaenu ar y gwir.

Drama o’r enw Jac Martin a berfformiwyd gyntaf ond doedd o ddim yn gychwyn rhy addawol gyda chymaint ag ugain o actorion a 18 o olygfeydd yn y ddrama a’r llen, yn ôl papur lleol, "yn mynd i lawr ac i fyny yn aml, a thrwy hynny amser yn cael ei golli wrth newid cymaint. . ."

Ond mae’n ychwanegu’n rasol: "Am yr actio, nid oedd yr un sâl ymhlith yr ugain."

Bwrlwm ledled Cymru
Disgrifir llewyrch y cwmni gyda manylder a fydd, mae’n debyg, o fwy o ddiddordeb i ddarllenwyr yn yr ardal nag i rai drwy Gymru benbaladr ac yn hynny o beth llyfr lleol yw Helynt a Heulwen.

Ond y mae hefyd yn ddarlun o weithgarwch y gellir ei gymhwyso i adlewyrchu bwrlwm drama mewn ardaloedd eraill ledled Cymru.

Yn sicr y mae’n ddarlun o ymroddiad heb ei ail ymhlith actorion amatur ac hefyd o gefnogaeth y rhai a’u cyflogai:

"Mae’n anodd dirnad heddiw sut y gallasai cyflogwyr y dref ryddhau aelodau o’r cast o’u dyletswyddau gan mor aml y byddai’r cwmni’n perfformio yn ystod yr wythnos. Mae gan y ddrama Gymraeg le i ddiolch i bobl busnes y cyfnod. A beth am y gwyr, y gwragedd a’r plant ‘amddifad’?"

Mynd ar goll
Yr oedd rhai o’r teithiau yn rhai pell gyda’r cwmni ar ei ffordd i Lundain yn mynd ar goll yn y tywyllwch yng nghyffiniau Stratford - "roedden ni a’r bws ar fuarth ffarm yng nghanol y wlad," eglurir.

Yr oedd amcanion y cwmni yn gymeradwy ac yn aruchel:

"Ein nod ni yw codi safon y ddrama yng Nghymru a chynorthwyo cwmniau eraill llai i ddod ymlaen," meddai Edward Williams wedi un gystadleuaeth pryd y dychwelyd ugain punt o’r wobr i’r diben o’u rhoi i helpu cystadleuydd anfuddugol.

Nid oedd brawdgarwch o’r fath yn teyrnasu gydol yr amser fodd bynnag gyda’r cythraul drama yn codi ei ben o bryd i’w gilydd.

Dan lach Hugh Griffith
Difyr i’r darllenydd - ond chwithig i’r cwmni ar y pryd - yw hanes yr ymrafael ag un o wyr Môn a enillodd ei blwyf fel un o actorion mwyaf blaenllaw Prydain, Hugh Griffith a enillodd Oscar ymhen blynyddoedd wedyn am ei ran yn Ben Hur.

Yn un o dri beirniad Eisteddfod Genedlaethol Bae Colwyn beirniadodd yn hallt nid yn unig y cwmni drama ond y ddrama a berfformiwyd ganddynt gan greu storm a sgubodd drwy’r wasg gyda Dewi Llwyd Jones, Trefnydd Drama Môn, yn disgrifio Hugh Griffith yn "fethiant" fel beirniad drama er cystal actor ydoedd.

Gan gyfeirio at y ddau feirniad arall, Haydn Davies a Kitchener Davies, meddai;

"Gwnaethant hwy eu rhan heb unrhyw stremp nag arddull chwyddedig, yn dawel ac effeithiol."

Yn ddiamau mae'r pwyslais ar yr "hwy".

Ond er cymaint yr ergyd gan un o hogia ni dal ati wnaeth yr actorion a bu cystadlu a sawl llwyddiant wedyn.

Dros y blynyddoedd bu gan actorion a wnaeth eu marc gysylltiad a'r cwmni; Ifan Gruffydd y gwr o Baradwys i’w weld yn un llun, Charles Williams mewn un arall.

Troeon trwstan
Nid yw’r llyfr heb ei straeon am droeon trwstan gyda gwedd newydd i'r hen ystrydeb i beidio ag actio gydag anifeiliaid a phlant:

"Byddai’n rhaid ei nôl (ci a oedd yn rhan o ddrama) cyn pob perfformiad ac, fel arfer, T. D. Roberts fyddai’n gyfrifol amdano. Yn aml iawn mi fyddai hi’n berfeddion nos ar T.D. yn mynd a fo yn ôl yn ddiogel. Wedi ei ddychwelyd byddai’n rhaid i T.D. gerdded dros ddwy filltir i’w gartref ei hun. Ni fu sôn am gi mewn drama wedyn," meddir.

Trafferth ar lwyfan
Ond weithiau gall actorion eraill fod yn fwy o drafferth nag unrhyw anifail.

"Mewn un olygfa ‘roedd Mari yn gorwedd ar y llwyfan mewn ‘hysterics’ gan gicio ei choesau a sgrechian. Plygodd Matthew drosti a dweud dan ei wynt, ‘Coda i fynny (sic) y datan ddiawl, ‘rwyt ti wedi strancio digon ‘rwan.’

" Yn anffodus, fe’i clywyd gan bawb a methwyd â mynd ymlaen am amser o ganlyniad i chwerthin y gynulleidfa."

Gall, fe all llwyfannu drama fod yn ddrama ynddi ei hun ar adegau!

 

Wythnosau Blaenorol: Llythyr Gorau Cyfarwydd Tua'r Dalar Gorau Cyfarwydd Dewi Sant Byd Ron 15-11-01 Straeon gwerin mewn Ffrangeg 22-11-01 The Welsh in London 1500-2000 22-11-01 Un o Fil, Bympyti - Bymp, Jini Jinjila 22-11-01 Y Goeden Wen 15-11-01 Pac o Straeon Rygbi 08-11-01 Hanes Y Drych 08-11-01 Cyfrol 4 Cydymaith Byd Amaeth 1-11-01 Fuse 1-11-01 Merthyr a Taf 25-10-01 Eisteddfod y Wladfa 25-10-01 Creision Hud gan Mihangel Morgan 18-10-01 Poeth 18-10-01 Achos y Bomiau Bach 11-10-01 Gwobrau Tir na-n-Og 04-10-01 Cnonyn Aflonydd 04-10-01 Pobol sy'n Cyfri 04-10-01 Diwrnod Barddoniaeth 27-09-01 Cyfieithiad o gerddi Dafydd ap Gwilym 27-09-01 Gwyr Llen Sir Benfro 20-09-01 Trwy'r Tywyllwch 20-09-01 Ein Llyw Cyntaf 13-09-01 Cofio Mathonwy 13-09-01 Plygu Amser 06-09-01 Llawer Haf yn yr Hafod 06-09-01 Llythyrau at Seimon Glyn --- 30-08-01 Y Bachan Noble 30-08-01 Dramau Gwenlyn Parry 21-08-01 Triptych 21-08-01 Farm, Two Mansions... 21-08-01 Pele, Gerson a'r Angel 16-08-01 Cymry Aur Colorado 16-08-01 Rhyfel Sam 16-08-01 O Sgrepan Teithiwr 02-08-01 Tri Llyfr i'r Plant 02-08-01 Agor y Ffenestri 02-08-01 Sir Ddinbych --- 26-07-01 An Island Called Smith 26-07-01 Lladron Defaid 26-07-01 Papur dyddiol 19-07-01 Gweld Ser 19-07-01 Cof Cenedl 12-07-01 Gohebydd Yr Herald 12-07-01 Llythyr Yr Herald 12-07-01 y ffordd honno dy hun 05-07-01 Ymchwil 05-07-01 Herald --- 28-06-01 Straeon ac arwyr 28-06-01 Welsh Castles 21-06-01 Go Dda Gareth 21-06-01 Bwli 21-06-01 Elizabeth Watkin Jones 14-06-01 Americanes yn dysgu Cymraeg 14-06-01 Gwirioni 14-06-01 John Davies Mallwyd 07-06-01 Yr Arth Grisli 07-06-01 Tabledi Gwneud-chi-wenu 07-06-01 Llyfrau plant bach --- 24-05-01 Cydymaith Byd Amaeth 24-05-01 Geiriadur idiomau 24-05-01 Cofio Gwendoline Pari PI 10-05-01 Rhyddhad 10-05-01 Am Fod Seth yn Angel 03-05-01 Llyfr y Flwyddyn 03-05-01 Pryder T.Llew Jones --- 26-04-01 Mewn Carchar Tywyll Du 26-04-01 Steddfodau'r We 19-04-01 Cathod a Chwn 19-04-01 Llyfrau plantr 12-04-01 Gweledigaethau 12-04-01 Astudiaeth o Robin Llywelyn 05-04-01 Argyfwng theatr 05-04-01 Enillwyr cystadleuaeth --- 29-03-01 Cosyn a llyfrau plant 29-03-01 Huw Jones Llangwm 22-03-01 Ystad y Goron 22-03-01 Hengwrt Chaucher 22-03-01 Gwenwyn yn y Gwaed 22-03-01 Cusan Dyn Dall 15-03-01 Emrys Roberts 15-03-01 Sut i Drefnu Priodas 08-03-01 Tudur Dylan 08-03-01 Aiden Chambers 08-03-01 Dramâu Saunders Lewis 08-03-01 Dilyn 'Sgwarnog --- 22-02-01 Helynt a Heulwen 22-02-01 Diwrnod y Llyfr 15-02-01 Mawl a'i Gyfeillion 15-02-01 Syniad Da Iawn 09-02-01 Pobol Tu Ucha'r Giât 09-02-01 Cerddi'r Ffydd 01-02-01 O Afallon i Shangri La 01-02-01 Heyrn yn y Tan --- 25-01-01 Catrin Jones yn Unig 25-01-01 Y Drych 18-01-01 Hoff Gerddi Serch Cymru 18-01-01 Owen Gethin Jones 11-01-01 Barddoniaeth Donald Evans 04-01-01 Cofrestri Plwyf 04-01-01 Gwyn Llewelyn 06-12-01 Pam Ni Duw? 06-12-01 Borley Cymru 20-12-01 Cadwyni Rhyddid 20-12-01 Creaduriaid Rhyfeddol 20-12-01 Profiadau Gwyddelig 12-12-01 Leila megane 12-12-01 llyfrau plant 03-01-02 pi-ar 03-01-02 Sgorio 10-01-02 tu chwith 10-01-02 Clymau Ddoe; Blodwen Jones 10-01-02 Golygydd Y Drych Dyddiadur Alci Shamus Mulligan Chwedlau Tomos a Marged Edward Williams 29-11-01 Powdr Rhech Rhyddiaith Waldo Williams Y Llew Oedd ar y Llwyfan Ar Bwys y Ffald Sgrech Rhyfel Byd Ron Siabwcho Môr a Mynydd-Surf and Skylines Cernyw Agoriad yr Oes Cam Wrth Gam Emyr Price - Hunangofiant Beirdd yng Ngwlad pwyl Y Caffi Cymdeithas Bob Owen Lon Gweunydd Cyfrif Pennau yn Llyn Llais un yn Llefain Caneuon Ems Cae'r Gors Golau Gwlad straeon dot com T H Parry-Williams Ysbryd yr Ynys Hoff Gerddi Serch Cymru J Kitchener Davies Dydd oedd a Diwedd Iddo Diolch i Nhrwyn Y Print Mân Portreadau David Griffiths Sylfeini Llithrig Llyfrau i'r arddegau X Llyfr Mawr Ynyslas Bitsh O Tyn y Gorchudd Delweddau o'r Ymylon Yr Ymwelwyr Capel Llwyndyrys Ddoe yn ôl Llythyr: Bitsh! Awgrym cyfrol Bob Owen, ffair Y Bala Holi Aled Jones Williams Rhwng Du a gwyn gan Angharad Price Llyfrau Smot Y Fenai Fel Hen Win Cyfaredd Eifionydd Beth yw'r Gair am . . . Meical Ddrwg o Dwll y Mwg Cerddi Llyn ac Eifionydd Cerddi Sir Benfro A-bi-clec Owain Glyndwr Co Bach Diwylliant Gwerin Morgannwg Straeon Pen Llo Awen Meirion Be Bop, Hefin Wyn Cofion Cynnes, Lyn Enenezer Trons, Dafydd Mei Planed Plant Mae'n Gem o Ddau Fileniwm Y Weledigaeth Geltaidd Dyddiadur Mimosa Diwygiad 0405 Cerddi Abertawe Sna'm Llonydd i Gael Llyfr Du Caerfyrddin Y Weledigaeth Geltaidd Tewach Na Dwr Diwrnod y Llyfr 2003 Llain yn Llyn Tomos, Neli Ann a Marged Cryno-ddysg y Cymry Morwyr y Cilie 2 gan Twm Morys Pan oeddwn yn fachgen Amerike Cofiant Ryan Mesur llyfrgelloedd - electronig Beti a'i Phobol Byd Bethan Gwanas Rana Rebel, Menna Elfyn Hen Friwiau Emyr Humphreys a phobl hen Parti cydadrodd llyfr yn anrheg cenedlaethol Siop Caernarfon Holi Mihangel Morgan Llyfr y Flwyddyn 2003 Lluniau Llanrug Stori fer Pity the Swagman Goronwy Owen Richard Huws Cerddi Ceredigion Be sydd Dan y Gwely Guto a Gwyn ar y fferm Pwy Fase'n Meddwl Llyfrau Eingl Gymreig Hogyn Syrcas Benthyg o lyfrgell prifysgol Medal Ryddiaith Casnewydd Whispering Reeds - Llangadwaladr Cyfres Dymuniadau Da Fy Mhobl I Llyfrau Dylan Thomas Crisial y Pharo Welsh Pirates Cerddi'r Cewri Welsh Wildlife Bethan gwanas - Gwrach y Gwyllt Titanic Tywysoges Fach Gwladychu'r Cymry yn yr American West Cofio Tecwyn Ffordd Bywyd Y Bae Gwlad Pwyl Dan Loriau Maelor Caneri Pinc ar Dywod Euraid Y Tebot Express O Ddrwg i Waeth Modrwy Pwy Tipyn o Gamp Gwrach y Gwyllt - adlg Caniadau'r Diwygiad Dal Hi Cynhadledd Iolo Morganwg Dysgl Bren a Dysgl Arian Harri Potter Dial yr Hanner Brawd Stori fer fuddugol Maldwyn/Blas ar Fwynder Maldwyn Cerddi Powys Trysorau Eglwysi Rhywfaint o Anfarwoldeb Hogyn Syrcas Islwyn